Jak budowała się Zielona Góra? [POWRÓT DO LAT 60.]

W chwili wybuchu II wojny światowej, niemiecki Grünberg in Schlesien liczył niewiele ponad 26 tys. mieszkańców. Pięć razy mniej niż obecna Zielona Góra. Jej stutysięczny obywatel, a dokładniej obywatelka Monika Chodzińska, urodził się 4 lipca 1980 r. W ciągu 40 lat liczebność miasta wzrosła czterokrotnie.

Niewielkie (porównywalne do dzisiejszego Żagania) i otoczone winnicami miasto, jakim jeszcze w 1945 r. był Grünberg, nie byłoby w stanie przyjąć tak wielkiej liczby mieszkańców. Żeby tak się stało, potrzebne były nowe drogi i mieszkania. Budowlane i infrastrukturalne inwestycje rozpoczęto na dużą skalę w latach 60. i kontynuowano przez następne dwie dekady.

Przemiany dokumentowała wystawa Miasto w budowie. 50 fotografii, wraz z planami i szkicami można było oglądać dwa lata temu w Archiwum Państwowym przy al. Wojska Polskiego, na tyłach Uniwersytetu Zielonogórskiego. Autorem zdjęć jest Czesław Łuniewicz, zmarły w 2014 r. zielonogórski fotograf, jeden z ważniejszych miejskich dokumentalistów. Archiwum otrzymało od Łuniewicza ok. 100 tys. klisz. Instytucja zamierza najpierw przenieść zdjęcia na nośniki cyfrowe i udostępniać na stronie internetowej.

Na fotografiach widać zmiany zachodzące w mieście od końca lat 50. Właśnie w ciągu następnych 30 lat w Zielonej Górze powstawały wielkie osiedla - opowiadał dwa lata temu Wyborczej Maciej Mamet, kurator wystawy. Zobaczymy m.in. zdjęcia z budowy osiedli Przyjaźni czy Pomorskiego.

Zielona Góra jako stolica woj. zielonogórskiego, rozciągającego się od Głogowa po Gorzów, nie mogła trwać w wielkości przedwojennej. Władze PRL jasno określiły granice: to musi być miasto ponad 100-tysięczne.

l

Wielki plac budowy zaczyna się w końcu lat 50. Osiedla, które obecnie wydają się nieodłącznie związane z zielonogórskim krajobrazem, powstawały na miejscu ogródków działkowych, pól albo sadów.

Pamiętam, jak tamto miasto różniło się od dzisiejszego. Rynek i kamieniczki były oczywiście takie same, ale nowe dzielnice nie istniały, jedynie pojedyncze przedwojenne kamienice. Od kiedy tu mieszkam, przeprowadzałem się siedem razy. Często do bloków, które dopiero co powstały tam, gdzie wcześniej pamiętałem sady - mówił Jan Socała, który do Zielonej Góry przyjechał w 1953 r. spod Andrychowa. Jako osiemnastolatek dostał nakaz pracy w Polskiej Wełnie.

Na początku lat 50. powstał komitet PZPR (dziś Centrum Biznesu), kilometr dalej Wojewódzka Rada Narodowa (dziś Urząd Marszałkowski). Oba socrealistyczne gmachy połączyła droga, w połowie wytyczona od zera.

Pierwsze małe osiedle mieszkaniowe powstało w 1957 r. przy dzisiejszym parku Tysiąclecia, wówczas byłym niemieckim cmentarzu. Bloki wzorowane na tych z MDM w Warszawie (Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa), stanęły przy Mieszka I, Chrobrego i Krzywoustego.

Jeśli Kraków miał swoją Nową Hutę, to jej zielonogórskim wzorem w skali mikro była właśnie ta nowa dzielnica. Nazwy ulic upamiętniały piastowskich władców, których synowie, według państwowej propagandy, po wiekach germańskiej dominacji przywrócili te tereny do macierzy. Niemieckie ślady odrzucano w niepamięć, a to, co w przeszłości polskie, eksponowano.

Mieszkania w blokach przy Mieszka I i Chrobrego w pierwszej kolejności dostawali działacze partyjni, ważni urzędnicy i milicjanci. Osiedle robotnicze powstało niewiele dalej, po drugiej stronie parku Tysiąclecia, przy ulicach Wazów, Staszica i Podgórnej.

Planiści zorientowali się, że zamiast zagęszczać centrum, dużo lepszym i tańszym rozwiązaniem będzie przenieść się na obrzeża. Ale pamiętajmy o jednym. To, co wtedy było przedmieściem, dziś często nazwalibyśmy dobrą lokalizacją blisko centrum. Tak powstały bloki przy ul. Morelowej, nieopodal komendy milicji. Natomiast przy Długiej i Wzgórzu Braniborskim pojawiły się pierwsze domki.

Główną ulicą Grünbergu była dzisiejsza Jedności, dawniej Berliner Strasse. Dziś, wybierając drogę na Berlin, z pewnością unikalibyśmy jak ognia tej brukowanej ulicy. Chociaż ciągle urokliwa, niezbyt już przypomina elegancką ulicę bogatych mieszkańców Grünbergu, jaką była kiedyś. Dużo łatwiej byłoby nam kierować się Bohaterów Westerplatte w kierunku Sulechowskiej, żeby nią zjechać na drogę S3.

Bohaterów Westerplatte, dziś główna arteria Zielonej Góry, powstała dopiero w 1953 r. I początkowo była brukowana.

Koncepcję nowego centrum Zielonej Góry zaprezentowano w BWA w 1966 r. Oprócz makiet i projektów z Miejskiej Pracowni Urbanistycznej, widzowie mogli dowiedzieć się o przewidywaniach demografów. I tak za piętnaście lat Zielona Góra miała mieć prawie 100 tys. mieszkańców, co sprawdziło się niemal idealnie.

Tak duży wzrost liczby mieszkańców oznaczał następną falę inwestycji osiedlowych i w infrastrukturze miasta. Rewolucją miała być tzw. wewnętrzna obwodnica, jak mówił jeden z projektantów: coś w rodzaju pierścienia opasającego śródmieście. Jej zbudowanie wiązało się z przesunięciem granic śródmieścia aż do dworca. Jeszcze w tym samym roku zaczęto wyburzać jego stary gmach, a w 1967 r. powstał nowy, szklany budynek.

Chociaż makiety nowego futurystycznego centrum prezentowano z wielkim entuzjazmem, dziś wielu uważa zielonogórskie city z biurowcami Nafty, Domu Handlowego i DT Centrum, za jedną z najbrzydszych części miasta. Wśród zarzutów najczęściej pojawia się duża niespójność. Część budynków wygląda tak, jakby przypadkiem postawiono je akurat w tym, a nie innym miejscu.

Według Andrzeja Kirmiela, historyka i dyrektora Muzeum w Międzyrzeczu, przestrzeń Grünbergu planowano z dużo większym zmysłem niż Zieloną Górę po wojnie. Dużą wagę przykładano do otoczenia i spójności stawianych budynków. Do projektowania ich często zatrudniano architektów spoza miasta, np. z Berlina - mówi Kirmiel.

Kryty basen przy ul. Wyspiańskiego także pochodzi z epoki przełomu. Miał być pierwszym krokiem do kompleksu sportowego. Zakładano jeszcze budowę większej hali sportowej, ale wyobraźnię zielonogórzan pobudzały bardziej pomysły na uczynienie z tego miejsca centrum sportów zimowych. Planiści mówili o skoczni narciarskiej, torze saneczkowym i krytym lodowisku.

Po pół wieku wizja śnieżnego centrum miasta znów powróciła. Tym razem mówi się o Wzgórzach Piastowskich, gdzie, jak zapowiada prezydent Janusz Kubicki, narciarze mogliby szusować po sztucznym igielicie.

Życie kulturalne i naukowe Zielonej Góry miała wzbogacić duża biblioteka i nowy teatr. To wszystko przy ul. Zamkowej naprzeciwko Filharmonii. O ile biblioteka im. Norwida rzeczywiście powstała w połowie lat 70., o tyle teatr nie wyszedł spoza sfery planów.

Wśród wystawionych w Archiwum czarno-białych zdjęć i pożółkłych papierów, uwagę przykuwa duży, kolorowy szkic. To pochodząca z 1950 r. koncepcja ogrodu jordanowskiego, jaki miał powstać między Bohaterów Westerplatte a al. Niepodległości (wtedy, jak zaznaczono na planie, Topolową i al. Stalina). W centrum tej oazy zieleni zaplanowano spore oczko wodne. Ogród powstał, ale już go nie ma. W jego miejscu stoi Galeria Ramzes.

Z niezrealizowanych projektów warto wspomnieć też o koncepcji osiedla Winnica. Umieszczono je w obrębie al. Zjednoczenia, Wojska Polskiego, Kupieckiej i Batorego.

l

Lata 70. i 80. to era wielkiej płyty. Powstawały bloki i wieżowce, w których stosunkowo tanim kosztem mogły zamieszkać dziesiątki tysięcy zielonogórzan. Stoją do dziś. W PRL zakładano, że przetrwają 50-70 lat.