Cmentarz, jarmark i sądy - historia jednego placu

Jeszcze 400 lat temu na górce za miastem, niedaleko Bramy Górnej, powstaje niewielki kościółek ewangelicki św. Trójcy, potocznie nazywany kościołem polskim (na zdjęciu kościół św. Trójcy wg.sztychu z XVIII w.) Przeznaczony był przede wszystkim dla Polaków zamieszkujących okoliczne wsie, którzy wtedy byli głównie protestantami. Wokół kościółka powstaje cmentarz. Jak wyglądało jego otoczenie, widać na planie Büttnera z 1784 r. Świątynia stała na środku placu, otoczonym przez domy.

Panorama miasta z 1740 r. Po lewej stronie cmentarz i zaznaczone budynki szpitala (1) i kościoła św. Trójcy (2).

Szachulcowy kościółek nie posiadał wieżyczki, do środka prowadziło dwoje drzwi. Wewnątrz znajdowały się dwa rzędy ławek i krucyfiks.

Kościółek był przedmiotem sporów pomiędzy katolikami i protestantami. W końcu po pokoju westfalskim w 1648 r. definitywnie przeszedł pod władanie proboszcza parafii św. Jadwigi i przez 150 lat używany był jako kaplica cmentarna.

Tę samą epokę pokazuje makieta XVIII-wiecznej Zielonej Góry prezentowana w Muzeum Ziemi Lubuskiej. Powyżej widok placu od strony dzisiejszego skrzyżowania ul. Moniuszki z Jedności. Na pierwszym planie szpital.

Kościół św. Trójcy.

Według Hugona Schmidta, który przed wojną napisał historię Zielonej Góry, na cmentarzu znajdowało się wiele pięknych pomników. Za 350 talarów można było kupić nagrobek ze schodkowym wejściem i murowanym obramowaniem.

Kościół św. Trójcy i cmentarz.

Miasto rozwijało się jednak tak szybko, że z czasem położony za miastem cmentarz w XVIII w. został zabudowany dookoła domami mieszkalnymi, a zaostrzone podczas wojen napoleońskich przepisy sanitarne na to nie pozwalały. Groby były za blisko domów.

Decyzję o likwidacji cmentarza Świętej Trójcy podjęto w listopadzie 1803 r. Rozpadający się kościółek rozebrano w 1809 r., a sam cmentarz zamknięto w 1814 r. Miasto sprzedało ten teren za 500 talarów, z zastrzeżeniem, że wszystkie płyty nagrobne i pomniki pozostaną własnością mieszkańców miasta.

Plac Słowiański - widok z góry.

- My przyzwyczailiśmy się, że cmentarze zamyka się ze względów ideologicznych, zacierając ślady przeszłości. W tym przypadku ideologia nie miała najmniejszego znaczenia, a nagrobki sprzedano kamieniarzom - tłumaczy badacz napisów nagrobnych Adam Górski z pracowni epigraficznej Uniwersytetu Zielonogórskiego. - Nie wiemy, jak wyglądały. Może powstały z nich schody, krawężniki lub fundamenty. W Zielonej Górze odnaleziono przecież płyty nagrobne niedaleko filharmonii, a tam przecież cmentarza nie było. Ktoś je tam przeniósł.

Część pocmentarnego placu postanowiono zamienić na targowisko, gdzie lokowano też wielkie jarmarki. Odbywały się one przez cały XIX w. cztery razy do roku: w poniedziałek po Święcie Trzech Króli, w środę po Zielonych Świątkach, w poniedziałek po św. Jakubie i w poniedziałek po św. Michale. - Każdy jarmark trwał po dwa i pół dnia. Przez pierwsze dwa dni kończył się o zachodzie słońca, a trzeciego zamykano go o godz. 13. Co ciekawe, obcy kupcy mieli na nim pierwszeństwo sprzedaży, bo miejscowi handlowcy nic nie płacili za stoiska - tłumaczy Zbigniew Bujkiewicz, autor książki Krajobraz materialny i społeczny Zielonej Góry od końca XVIII do przełomu XX wieku.

Władze miasta bardzo dbały o porządek na jarmarkach. W specjalnym prawie targowym z 1898 r. zabraniały m.in. pakowania kiełbas i mięsa w gazety. Zwierząt nie wolno było transportować w torbach czy workach, a przetrzymywane w wygodnych klatkach musiały mieć dostęp do wody.

A co działo się w najbliższej okolicy? Przede wszystkim trzeba wspomnieć o przedwojennej Hospitalstrasse. To dzisiejsza ul. Moniuszki. Łączyła kiedyś dwa przedmieścia wybudowane wzdłuż ulic: Jedności i Srebrnej Góry (teraz al. Konstytucji 3 Maja).

Na zdjęciu powyżej makieta  i widok placu od strony dzisiejszego skrzyżowania ul. Moniuszki z Jedności. Na pierwszym planie szpital.

Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z XVIII wieku (wtedy Hospitalgasse). Nazwa wzięła się oczywiście od szpitala, który był przy tej ulicy. Tuż koło budynku PCK. W XVIII wieku dwupiętrowy szachulcowy budynek miał niewielką wieżyczkę.

Na nielicznych zachowanych zdjęciach z lat 30. budynek przypomina duży barak. Wtedy pełnił rolę hali sportowej. Na zdjęciu powyżej widok hali sportowej w 1936 r. (ujęcie od strony ul. Długiej).

Po prawej widać niewielki skrawek hali sportowej. Z tyłu na wprost budynki gimnazjum realnego (do niedawna uniwersytet).

Budynek jednak kilkakrotnie zmieniał swoje przeznaczenie. W 1848 r. miasto buduje szpital na pl. Piłsudskiego (budynek LOK-u), a dwa lata później stary budynek zostaje zamieniony w dom opieki św. Ducha, przeniesiony później do sąsiedniego budynku na pl. Słowiańskim. Szpital przez pewien czas zajmowała też tzw. kolonia angielska (skupiona wokół właścicieli Angielskiej Wełny). W końcu zostaje zamieniony w Dom Modlitwy. W 1875 r. miasto go odkupuje i zamienia w halę sportową. W 1937 r. została zburzona - do dziś pozostał po niej pusty plac.

Willa koło hali sportowej nadal stoi na swoim miejscu.

W latach 30. nazwę Hospitalstrasse zamieniono na Raederstrasse, na cześć Hansa Raedera, dyrektora gimnazjum realnego (ojca zbrodniarza wojennego admirała Ericha Raedera). Po wojnie ul. Szpitalna, w 1948 r. przemianowana na Ignacego Dmowskiego, od 1952 r. za patrona ma Stanisława Moniuszkę.

W połowie XIX w. Nowy Rynek stał się największym zielonogórskim placem budowy. To tutaj, 300 metrów od ratusza, miasto lokowało nowo powstające gmachy użyteczności publicznej. Stanęły na nim trzy szkoły, sąd, dom opieki społecznej i reprezentacyjna restauracja. Wszystkie stoją do dziś i w większości należą do sądu.

Gimnazjum Realne im. Fryderyka II powstało w 1853 r. Budynek postawiono w 1846 r. Przed budynkiem stała kolumna z orłem upamiętniająca bitwę pod Sedanem.

Ginazjum Realne - pocztówka wydana w 1903 r. z okazji 50-lecia  szkoły.

Gimnazjum Realne - prawdopodobnie w latach 20. dobudowano prawe skrzydło z tarasem obserwacyjnym na dachu.

Gimnazjum Realne - widok od południa (1926 r.).

1946 r. - pamiątkowe zdjęcie uczniów 'handlówki', która mieściła się w dawnym Gimnazjum Realnym.

Gimnazjum Realne - widok współczesny. Dziś budynek jest własnością sądu.

31 maja 1855 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę sądu, a już dwa lata później był gotowy do użytku. Widok z lat 20.

Wybudowany w 1857 r. sąd do dziś niewiele się zmienił. Teraz jest tu Sąd Okręgowy. Nie ma już fontanny, która właściwie prawie nigdy nie działała. Widok z lat 70.

Sąd - widok współczesny.

Żeńska szkoła podstawowa została przebudowana w 1810 r. Miasto kupiło ją w 1812 r. Widok z lat 20.

Żeńska szkoła podstawowa - dziś

Pierwsza powojenna podstawówka nr 1 na placu Słowiańskim. Rok 1946

i widok współczesny. W dawnej podstawówce urzęduje Telekomunikacja Polska.

O ile większość obiektów na placu była użyteczności społecznej, był jeden wyjątek. W 1829 r. stowarzyszenie kupców i rzemieślników stawia tutaj swój klub - słynną Resursę (na zdjęciu powyżej widok z 1906 r.)

Jak popularne było to miejsce, świadczą reklamy z lat 30., gdzie możemy wyczytać, że restauracja dysponuje parkingiem na 200 samochodów. Na pierwszym piętrze była sala restauracyjna ze sceną na środku. Był tu nawet bilard.

Położony trochę poza głównym nurtem miejskiego życia Nowy Rynek w latach 30. uległ ideologicznym naciskom zmieniając nazwę na Horst Wessel Platz. To przykład, jak patroni ulic mogą być kłopotliwym balastem - najpierw z wielką pompą się ich wprowadza, a później cichaczem znikają. Tak było z Horstrm Wesselem, nazistowskim męczennikiem, którego imieniem przez kilkanaście lat nazywano plac Słowiański.

Syn pastora Horst Wessel urodził się 9 października 1907 r. w Bielefeld. W wieku 19 lat wstąpił do NSDAP i SA. Pieśń ?Die Fahne hoch? napisał w 1927 r. (wg innych źródeł w 1929 r.) dla swego SA-Sturm w Berlinie, którego był SA-Sturmführerem. 14 stycznia 1930 r., wieczorem na jego mieszkanie napadło kilkunastu komunistów. Jeden z nich Albrecht Höhler odstrzelił mu szczękę. Ranny Wessel umierał w szpitalu przez kilka tygodni. Höhler został skazany za morderstwo, lecz w 1933 r. szturmowcy z SA uprowadzili go z celi i zlinczowali.

Za sprawą Goebbelsa, Wessel szybko stał się nazistowskim męczennikiem, który zginął ?przelewając swą krew dla ruchu narodowosocjalistycznego?.

Komuniści walczyli z powstającą legendą, twierdząc, że Wessel był sutenerem. Do awantur doszło podczas pogrzebu 1 marca 1930 r. poprzedzonego wielkim uroczystym marszem żałobnym. To wtedy pieśń Wessela została po raz pierwszy zaśpiewana publicznie. Potem szybko rozprzestrzeniła się w całej Rzeszy w końcu zdobywając miano hymnu NSDAP. Po dojściu Hitlera do władzy stała się niejako drugim nieoficjalnym niemieckim hymnem państwowym. Od imienia i nazwiska jej twórcy nazwano ją Horst Wessel Lied.

27 marca 1933 r. bawarski minister kultury Hans Schemm kazał Horst Wessel Lied śpiewać we wszystkich szkołach Bawarii obok hymnu państwowego Lied der Deutschen (Deutschland, Deutschland über alles). W 1940 r. wyszła instrukcja mówiąca, że przy publicznych uroczystościach po hymnie państwowym należy grać pieśń Horsta Wessela. W 1945 r. Sojusznicza Rada Kontroli zakazała śpiewania Horst Wessel Lied oraz hymnu Deutschland, Deutschland über alles.

W latach 60. plac Słowiański był jednym wielkim klepiskiem. Bardzo jednak użytecznym - tutaj, przed i po wojnie, odbywały się wielkie zabawy winobraniowe, koncerty i manifestacje patriotyczne, ale stawał tu też cyrk. Po uporządkowaniu terenu w latach 70. miasto straciło wielki plac w centrum Zielonej Góry, na którym można organizować imprezy plenerowe. Na zdjęciach miting przed wyborami do sejmu w latach 60.

W latach 70. większość budynków na placu należała już do WSP. A historia zielonogórskiej uczelni rozpoczęła się w pobliskim Gimnazjum Realnym im. Fryderyka II. Po wojnie budynek dalej pełnił funkcję oświatową - mieściła się tutaj m.in. słynna handlówka. Po powstaniu województwa gmach przejęła administracja, która przenosząc się do nowej siedziby Prezydium WRN (dziś Urząd Marszałkowski), pomieszczenia przekazała w 1957 r. Studium Nauczycielskiemu.

Główne wejście do dawnego Gimnazjum Realnego - robotnik zawiesza tabliczkę Wyższej Szkoły Pedagogicznej.

To był początek ośrodka akademickiego w Zielonej Górze. Z SN w 1971 r., na krańcu miasta przy al. Wojska Polskiego, powstała Wyższa Szkoła Nauczycielska, dwa lata później przekształcona w Wyższą Szkołę Pedagogiczną.